انقلاب رهایی‏ بخش حضرت امام خمینی قدس‏ سره نه تنها باعث دگرگونی در صحنه حیات اجتماعی - سیاسی مردم مسلمان ایران شد، بلکه منشا تحولی بزرگ در فرهنگ واژه‏ ها و مفاهیم اسلامی گردید.

به برکت این انقلاب بسیاری از واژگان معنایی نو یافتند و بسیاری از مفاهیم فراموش شده، حیات دوباره پیدا کردند.

امام راحل امت قدس ‏سره به مدد پشتوانه غنی فکری و مبانی نظری خود، که مبتنی بر منابع و متون اصیل اسلامی و به دور از هر گونه شائبه التقاط و خودباختگی بود، در طول حیات پر برکت‏ خود دست‏ به تدوین قاموسی عظیم از مفاهیم اسلامی زد که در سراسر تاریخ حیات فکری - فرهنگی مردم مسلمان ایران بی‏ سابقه بود. زیرا در این قاموس، واژه‏ ها نه در صفحات محدود کتاب بلکه در صفحه ‏ای به گستردگی زندگی اجتماعی - فرهنگی مردم معنا می‏ شد.

در قاموس مفاهیمی که بنیانگذار فقید جمهوری اسلامی ایران تدوین آن را آغاز کرد، واژه‏ هایی چون جهاد ، شهادت ، امر به معروف و نهی از منکر و … که سالها به فراموشی سپرده شده بودند حیات دوباره یافتند، همچنان که واژه «انتظار» که سالها با سکون و سکوت ، تحمل ظلم و دم فرو بستن و در یک کلمه، ماندن و در جا زدن به امید برآمدن دستی از غیب ، مرادف شمرده می‏ شد مفهومی دیگر یافت و این بار «انتظار» نه به عنوان عاملی برای خاموش ساختن روح سرکش اجتماع بلکه به عنوان ابزاری برای دگرگون کردن وضع موجود و حرکت‏به سوی آینده موعود به کار گرفته شد.

برای آشنایی هر چه بیشتر با مفهوم «انتظار» در فرهنگ واژگان امام راحل قدس‏ سره و درک نقش عظیمی که آن فرزانه دوران در احیای اندیشه انتظار داشتند، در این مقاله بخشی از بیانات ایشان را که در زمینه موضوع مذکور ایراد شده است، مورد بررسی قرار می‏ دهیم. باشد که این مختصر ادای دینی باشد به ساحت مقدس بزرگ احیاگر اندیشه اسلامی در قرن حاضر.

احیای هویت اسلامی
حضرت امام با توجه به شناخت عمیقی که از وضعیت اجتماعی - سیاسی مسلمانان در عصر حاضر داشتند احیای هویت اسلامی و بازگشت‏به خویشتن را تنها راه تجدید عظمت و قدرت اسلام و مسلمانان در جهان دانسته و این موضوع را سرلوحه دعوت خویش قرار دادند:

«من به صراحت اعلام می‏کنم که جمهوری اسلامی با تمام وجود ، برای احیای هویت اسلامی مسلمانان در سراسر جهان سرمایه‏ گذاری می‏ کند و دلیلی هم ندارد که مسلمانان جهان را به پیروی از اصول تصاحب قدرت در جهان دعوت نکند و جلوی جاه طلبی و فزون‏ طلبی صاحبان قدرت ، پول و فریب را نگیرد.» (1)

از آنجا که انتظار موعود یا به عبارتی انتظار تحقق وعده الهی در حاکمیت جهانی دین اسلام می ‏تواند در احیای هویت اسلامی مسلمانان و مقابله با روحیه خودباختگی و احساس حقارت در مقابل فرهنگ و تمدن مغرب زمین بسیار مؤثر باشد، حضرت امام با ژرف‏ اندیشی تمام احیای فرهنگ انتظار را به عنوان یکی از ارکان مهم احیای هویت اسلامی و وسیله‏ ای برای تحقق دوباره قدرت و شوکت گذشته مسلمانان در جهان مد نظر قرار داده و در یکی از بیانات خود که در اولین سال استقرار نظام اسلامی ایراد کردند، ضمن بیان مفهوم «انتظار فرج‏» وظیفه منتظران قدوم حضرت صاحب‏ الامر (ع)را چنین برشمردند:

«ما همه انتظار فرج داریم و باید در این انتظار، خدمت کنیم. انتظار فرج ، انتظار قدرت اسلام است و ما باید کوشش کنیم تا قدرت اسلام در عالم تحقق پیدا بکند و مقدمات ظهور ان‏شاءالله تهیه بشود.» (2)

چنانکه ملاحظه می ‏شود در مفهومی که حضرت امام قدس‏ سره از «انتظار» ارائه می‏ دهند نه تنها از سکون و سکوت و تن دادن به وضع موجود خبری نیست، بلکه صحبت از تلاش و کوشش برای تحقق قدرت اسلام و آماده شدن زمینه ظهور است، که این با مفهومی که سالها سعی می ‏شد از «انتظار» در اذهان مردم جا داده شود بسیار فاصله دارد.

انتظار رمز پایداری
حضرت امام قدس‏ سره در برهه‏ های مختلف انقلاب‏ اسلامی به منظور آماده ساختن مردم برای مقابله با مشکلات و خطراتی که انقلاب و نظام نوپای اسلامی را تهدید می‏کرد، بر مفهومی که خود از انتظار داشتند تاکید می‏ فرمودند و مردم را به پایداری و تلاش بیشتر فرا می‏ خواندند:

«من امیدوارم که ان شاءالله برسد روزی که آن وعده مسلم خدا تحقق پیدا کند و مستضعفان مالک ارض بشوند. این مطلب وعده خداست و تخلف ندارد، منتها آیا ما درک کنیم یا نکنیم ، آن به دست‏ خداست. ممکن است در یک برهه کمی وسایل فراهم شود و چشم ما روشن بشود به جمال ایشان. این چیزی که ما در این وقت ، در این عصر وظیفه داریم، این مهم است. همه انتظار داریم وجود مبارک ایشان را، لکن با انتظار تنها نمی‏شود ، بلکه با وضعی که بسیاری دارند، انتظار نیست. ما باید ملاحظه وظیفه فعلی شرعی - الهی خودمان بکنیم و باکی از هیچ امری از امور نداشته باشیم . کسی که برای رضای خدا ان‏شاءالله مشغول انجام وظیفه است، توقع این را نداشته باشد که مورد قبول همه است، هیچ امری مورد قبول همه نیست. کار انبیاء هم مورد قبول همه نبوده است، لکن انبیا به وظایفشان عمل کردند و قصور در آن کاری که به آنها محول شده بود نکردند، گر چه مردم اکثرا گوش ندادند به حرف انبیا، ما هم آن چیزی که وظیفه‏ مان هست عمل می‏ کنیم و باید بکنیم گر چه بسیاری از این عمل ناراضی باشند یا بسیاری هم کارشکنی بکنند.» (3)

جان مایه تفکر امام راحل قدس‏ سره و موضوعی که همواره ، چه در نظر و چه در عمل ، مد نظر ایشان بود، عمل به وظیفه و ادای تکلیف الهی است و همین موضوع است که دیدگاه ایشان در باب انتظار فرج را از سایر دیدگاه ها متمایز می‏سازد.

برای درک بیشتر برداشتی که حضرت امام قدس‏ سره از موضوع انتظار داشتند لازم است که سایر برداشت ها نیز درکنار این برداشت مورد مطالعه قرار گیرند، از این رو در اینجا دیدگاه های متفاوتی را که در موضوع انتظار فرج ابراز شده است، از زبان امام راحل نقل می‏کنیم تا تفاوت دیدگاه حضرت امام از سایر دیدگاه ها بخوبی روشن شود:

برداشت های متفاوت ازموضوع انتظار فرج
رهبر فقید انقلاب اسلامی در یکی از بیانات خود برداشت های متفاوتی را که از موضوع «انتظار فرج‏» شده است دسته‏ بندی کرده و به شرح زیر مورد نقد و بررسی قرار می‏دهند:

1. اولین دیدگاه در باب موضوع «انتظار فرج » ، که حضرت امام به طرح آن می‏ پردازند، دیدگاه کسانی است که تکلیف مردم در زمان غیبت را تنها دعا برای تعجیل فرج حضرت حجت (ع) می‏دانند:

«بعضی‏ ها انتظار فرج را به این می‏دانند که در مسجد ، در حسینیه و در منزل بنشینند و دعا کنند و فرج امام زمان(ع) را از خدا بخواهند. اینها مردم صالحی هستند که یک همچون اعتقادی دارند .بلکه بعضی از آنها را که من سابقا می‏ شناختم بسیار مرد صالحی بود، یک اسبی هم خریده بود، یک شمشیری هم داشت و منتظر حضرت صاحب‏7 بود. اینها به تکالیف شرعی خودشان هم عمل می‏ کردند و نهی از منکر هم می‏ کردند و امر به معروف هم می‏ کردند ، لکن همین ، دیگر غیر از این کاری ازشان نمی‏ آمد و فکر این مهم که یک کاری بکنند نبودند.» (4)

2. دیدگاه دومی که حضرت امام بدان اشاره می‏ کنند بسیار شبیه به دیدگاه اول است‏با این تفاوت که در دیدگاه دوم به طور کلی وظیفه‏ ای که هر فرد مسلمان نسبت ‏به جامعه خود دارد به فراموشی سپرده شده و حتی از امر به معروف و نهی از منکر هم غفلت‏ شده است:

«یک دسته دیگری بودند که انتظار فرج را می‏ گفتند این است که ما کار نداشته باشیم به این که در جهان چه می‏ گذرد ، بر ملت ها چه می‏ گذرد ، بر ملت ما چه می‏ گذرد ، به این چیزها ما کار نداشته باشیم، ما تکلیف های خودمان را عمل می‏ کنیم، برای جلوگیری از این امور هم خود حضرت بیایند ان شاءالله درست می‏ کنند. دیگر ما تکلیفی نداریم، تکلیف ما همین است که دعا کنیم ایشان بیایند و کاری به کار آنچه در دنیا می‏ گذرد یا در مملکت‏ خودمان می‏ گذرد نداشته باشیم . اینها هم یک دست ه‏ای ، مردمی بودند که صالح بودند.» (5)

امام راحل قدس‏ سره در ادامه بیانات شان به نقد و بررسی دو دیدگاه یادشده پرداخته و می‏ فرمایند:

«ما اگر دستمان می‏ رسید قدرت داشتیم باید برویم تمام ظلم ها و جورها را از عالم برداریم، تکلیف شرعی ماست منتها ما نمی ‏توانیم، این که هست این است که حضرت عالم را پر می‏ کند از عدالت ، نه شما دست‏ بردارید از این تکلیفتان ، نه این که شما دیگر تکلیف ندارید.» (6)

3. سومین برداشت از مفهوم انتظار فرج ، که در بیانات حضرت امام بدان اشاره شده است، برداشت کسانی است که به استناد روایاتی که در آنها آمده است‏ حضرت قائم ، ارواحناله الفداه ، زمانی ظهور می‏ کنند که دنیا پر از فساد و تباهی شده باشد، می‏ گویند ما نباید در زمان غیبت‏با انحراف ها و مفاسدی که در جامعه وجود دارد کاری داشته باشیم ، بلکه باید جامعه را به حال خود بگذاریم تا به خودی خود زمینه ظهور حضرت فراهم شود: «یک دسته‏ای می‏ گفتند که خوب! باید عالم پر معصیت‏ بشود تا حضرت بیاید. ما باید نهی از منکر نکنیم ، امر به معروف هم نکنیم تا مردم هر کاری می‏ خواهند بکنند، گناهها زیاد بشود که فرج نزدیک بشود.» (7)

4. دیدگاه چهارم به شکلی افراطی‏ تر همان برداشت گروه سوم را مطرح ساخته و قائل به این است که ما نه تنها نباید جلوی معاصی و گناهانی که در جامعه وجود دارد بگیریم بلکه باید به آنها دامن هم بزنیم تا زمینه ظهور حضرت حجت (ع) هر چه بیشتر فراهم شود:

«یک دسته‏ای از این بالاتر بودند می‏ گفتند باید دامن زد به گناه ها، دعوت کرد مردم را به گناه تا دنیا پر از جور و ظلم بشود و حضرت(ع) تشریف بیاورند. این هم یک دست ه‏ای بودند که البته در بین این دسته منحرف هایی هم بودند، اشخاص ساده ‏لوح هم بودند، منحرف هایی هم بودند که برای مقاصدی به این دامن می‏ زند.» (8)

حضرت امام قدس‏ سره دو دیدگاه اخیر را بشدت مورد انتقاد قرار داده و در ادامه سخنانشان می‏ فرمایند:

«یعنی خلاف ضرورت اسلام، خلاف قرآن نیست این معنا که ما دیگر معصیت‏ بکنیم تا حضرت صاحب بیاید! حضرت صاحب که تشریف می ‏آورند برای چه می‏ آیند؟ برای این که گسترش بدهند عدالت را ، برای این که حکومت را تقویت کنند، برای این که فساد را از بین ببرند . ما بر خلاف آیات شریفه قرآن دست از نهی از منکر برداریم، دست از امر به معروف برداریم و توسعه بدهیم گناهان را برای این که حضرت بیایند. حضرت بیایند چه می‏ کنند؟ حضرت می‏ آیند می‏ خواهند همین کارها را بکنند. الان دیگر ما هیچ تکلیفی نداریم؟ دیگر بشر تکلیفی ندارد بلکه تکلیفش این است که دعوت کند مردم را به فساد! به حسب رای این جمعیت که بعضی ‏شان بازیگرند و بعضی‏ شان نادان، این است که ما باید بنشینیم دعا کنیم به صدام، هر کسی نفرین به صدام کند خلاف امر کرده است، برای این که حضرت دیر می‏آیند… ما باید دعاگوی آمریکا باشیم و دعاگوی شوروی باشیم و دعاگوی اذنابشان از قبیل صدام باشیم و امثال اینها تا این که اینها عالم را پر کنند از جور و ظلم و حضرت تشریف بیاورند! بعد حضرت تشریف بیاورند چه کنند؟ حضرت بیایند که ظلم و جور را بردارند ، همان کاری که ما می‏کنیم و ما دعا می‏کنیم که ظلم و جور باشد، حضرت می‏خواهند همین را برش دارند.» (9)

5 .آخرین دیدگاهی که حضرت امام قدس ‏سره در بیانات خود بدان می ‏پردازند دیدگاه کسانی است که هر اقدامی برای تشکیل حکومت در زمان غیبت را خلاف شرع دانسته و عقیده دارند که این عمل با نصوص روایات مغایر است:

«یک دسته دیگری بودند که می‏گفتند که هر حکومتی اگر در زمان غیبت محقق بشود، این حکومت‏باطل است و بر خلاف اسلام است. آنها مغرور بودند، آنهایی که بازیگر نبودند مغرور بودند به بعضی روایاتی که وارد شده است‏بر این امر که هر علمی بلند بشود قبل از ظهور حضرت ، آن علم ، علم باطل است، آنها خیال کرده بودند که نه ، هر حکومتی باشد، در صورتی که آن روایات که هر کس علم بلند کند، علم مهدی به عنوان مهدویت‏بلند کند. حالا ما فرض می‏کنیم که یک همچو روایاتی باشد، آیا معنایش این است که ما تکلیفمان دیگر ساقط است!؟» (10)

ایشان در ادامه کلامشان نتایج چنین دیدگاهی را بررسی کرده و می‏فرمایند:

«اینی که می‏گوید حکومت لازم نیست معنایش اینست که هرج و مرج باشد. اگر یک سال حکومت در یک مملکتی نباشد، نظام در یک مملکتی نباشد، آن طور فساد پر می‏کند مملکت را که آن طرفش پیدانیست. آنی که می‏گوید حکومت نباشد معنایش این است که هرج و مرج بشود، همه هم را بکشند، همه به هم ظلم بکنند برای این که حضرت بیاید، حضرت بیاید چه کند؟ برای اینکه رفع کند این را . این یک آدم اگر سفیه نباشد ، اگر مغرض نباشد ، اگر دست‏سیاستی این کار را نکرده باشد که بازی بدهد ماها را که ما کار به آنها نداشته باشیم ، آنها بیایند هر کاری بخواهند انجام بدهند، این باید خیلی آدم نفهمی باشد.» (11)

و در ادامه نیز اضافه می‏کنند که:

«اینهایی که می‏گویند که هر علمی بلند بشود … خیال کردند که هر حکومتی باشد این برخلاف انتظار فرج است ، اینها نمی‏فهمند چی دارند می‏ گویند. اینها تزریق کردند بهشان که این حرفها را بزنند، نمی‏ دانند دارند چی چی می‏ گویند ، حکومت نبودن یعنی اینکه همه مردم به جان هم بریزند، بکشند هم را ، بزنند هم را ، از بین ببرند، بر خلاف نص آیات الهی رفتار بکنند. ما اگر فرض می‏ کردیم دویست تا روایت هم در این باب داشتند، همه را به دیوار می‏ زدیم برای اینکه خلاف آیات قرآن است. اگر هر روایتی بیاید که نهی از منکر را بگوید نباید کرد، این را باید به دیوار زد. این گونه روایت قابل عمل نیست، و این نفهم‏ها نمی‏دانند دارند چی می‏گویند.» (12)

حضرت امام قدس ‏سره، در پایان بررسی دیدگاه های یادشده ، دیدگاه خود در باب مفهوم انتظار فرج را بصراحت مطرح کرده و می ‏فرمایند:

« البته این پر کردن دنیا را از عدالت ، این را ما نمی‏توانیم بکنیم، اگر می‏توانستیم می‏کردیم اما چون نمی‏توانیم بکنیم ایشان باید بیایند. الان عالم پر از ظلم است، شما یک نقطه هستید در عالم ، عالم پر از ظلم است، ما بتوانیم جلوی ظلم را بگیریم، تکلیفمان است. ضرورت اسلام و قرآن تکلیف ما کرده است که باید برویم همه کار را بکنیم . اما نمی‏توانیم بکنیم ، چون نمی‏توانیم بکنیم باید او بیاید تا بکند، اما ما باید فراهم کنیم کار را ، فراهم کردن اسباب اینست که کار را نزدیک بکنیم، کا را همچو بکنیم که مهیا بشود عالم برای آمدن حضرت(ع)» (13)

فرمایش امام راحل یادآور این حدیث نبوی‏6 است که:

«یخرج ناس من المشرق فیوطئون للمهدی یعنی سلطانه‏» (14)

مردمی از مشرق زمین به پا می‏خیزند و زمینه را برای برپایی حکومت مهدی آماده می‏ سازند

آری انتظار در قاموس امام خمینی قدس‏ سره ، مفهومی جز آمادگی فردی و اجتماعی برای برپایی دولت کریمه حضرت ولی عصر ، ارواحنا له الفداء، ندارد و این همان است که در فرهنگ شیعی بدان اشاره شده و در روایات معصومین(ع) از آن سخن به میان آمده است.

اینجاست که هر پژوهشگر منصفی بر نقش عظیم حضرت امام در احیای اندیشه انتظار اذعان نموده و اقرار خواهد کرد که هیچ حرکتی در طول قرون گذشته به اندازه حرکت رهایی بخش امام راحل در زمینه‏ سازی ظهور حضرت حجت « تاثیر نداشته است.

به امید روزی که فجر انقلاب اسلامی به صبح روشن انقلاب جهانی حضرت مهدی(ع) متصل شود و چشم های ناقابل مابه جمال بی‏ مثال آن پیک خجسته پی روشن گردد، ان شاءالله.

والسلام

پی نوشت ها:

1. صحیفه نور (مجموع رهنمودهای امام خمینی 1…)، تهران ، سازمان مدارک فرهنگی انقلاب اسلامی ،1369 ، ج 20

2. همان، ج‏7 ، ص 255 .

3. همان، ج‏19 ، ص 154 .

4. همان، ج 20، ص‏196 .

5. همان‏جا.

6. همان، ص‏197.

7. همان، ص‏196.

8. همان، صص‏197-196.

9. همان، ص‏197.

10. همان‏جا.

11. همان‏جا.

12. همان، ص 198 .

13. همان جا.

14. الصافی الگلپایگانی ، لطف‏ الله ، منتخب الاثر فی‏الامام الثانی عشر7 تهران ، مرکز نشر الکتاب ، ص 304 .
منبع : ماهنامه موعود شماره 2